Wprowadzenie do tekstu justowanego

Charakterystyka pisma dziełowego

Justowanie do obu marginesów wykorzystywane jest najczęściej w kolumnach ciągłego tekstu, by nadać im jednolity, blokowy wygląd. Poprawne wyjustowanie ułatwia skupienie się na dłuższym tekście i sprawia, że jego płaszczyzna staje się spójnym elementem strony.

Zastosowanie

Pismo dziełowe (ang. body face, book face) to odmiana pisma, zaprojektowana specjalnie do składów ciągłych. Charakteryzuje się czytelnością, jasną i prostą strukturą graficzną, brakiem zbędnych ozdobników. Niektóre kroje mają specjalne odmiany, przeznaczone dla zasadniczej partii tekstu w dziele.

Cechy charakterystyczne

Andrzej Tomaszewski wymienia następujące elementy budowy liter jako znaczące dla czytelności i drukowności pisma:

  • wydłużenia górne i dolne – bardziej czytelne są litery o wydłużeniach sięgających relatywnie wysoko lub nisko w stosunku do podstawowej linii pisma
  • światło wewnętrzne liter (punca, oko) – większe oczko liter jest z reguły bardziej czytelne i bezpieczniejsze dla druku
  • kontrast między grubszymi a cieńszymi elementami liter – włosowe kreski są podatne na niszczący wpływ procesów technologicznych podczas drukowania oraz mogą stracić wyraźność na podłożu o gorszej jakości; najbezpieczniejsze są pisma o łagodniejszym cieniowaniu kreski liter (mniejszym kontraście grubości kresek)

Podział i odmiany krojów pisma

Podział

Antykwy z szeryfami i bez

Majuskuły (wielkie litery) antykwy oparto na kapitale rzymskiej – piśmie monumentalnym starożytnego Rzymu, a minuskuły (małe litery) na wczesnośredniowiecznej minuskule karolińskiej.

Groteski

Jednoelementowe, bezszeryfowe kroje pisma.

Egipcjanki

Jednoelementowe, szeryfowe kroje pisma.

Pisanki

Kroje pisma oparte na piśmie odręcznym.

Inne

Kroje pisma wychodzące poza powyższą klasyfikację: ozdobne, szablonowe, stylizowane, geometryczne etc.

Odmiany

Nazewnictwo anglojęzyczne

Nazwy i przybliżona interpretacja najpopularniejszych odmian w języku angielskim:

Black – grubszy od Heavy.
Bold – font pogrubiony, półgruby (nie gruby, bo ten nosi nazwę Extra Bold).
Condensed – font ściśnięty.
Cursive – równorzędnie do Italic.
Elongated – font wydłużony w pionie. Wysokość oczywiście jak każdego innego fontu, nazwę należałoby raczej traktować jak podobną do Compressed.
Extended – font szerszy od podstawowego.
Heavy – grubszy („cięższy”) od Bold, ale lżejszy od Extra Bold.
Italic – italik, kursywa, czyli font pochylony w prawo.
Light – lekki, cieńszy od kroju podstawowego.
Medium – lekko pogrubiony (ale zdarza się, że jest to nazwa kroju podstawowego).
Outline – składający się z samego obrysu (konturu).
Oblique – font pochylony, zazwyczaj słabiej od Italic. Prawidłowo nazwa ta stosowana powinna być wobec fontu, który w swojej podstawowej postaci ma wygląd lekko pochylony.
Regular – font, który w kroju podstawowym wygląda inaczej niż można by zakładać, np. zbyt gruby, jak na typowy krój podstawowy.
Roman – podstawowa odmiana fontu, często ta odmiana zawiera tylko nazwę, bez dopisku "Roman".
Rounded – font o zaokrąglonych końcach kresek.
Thin – krój jeszcze cieńszy niż Light.
Inne odmiany to np.: Alternate, Book, Expanded, Gothic, Modern, Narrow, Script, SmallCap, Typefaced.

Wszystkie powyżej wymienione określenia mogą wchodzić zarówno do nazwy fontu jak i określać odmianę danego fontu. Istnieją także inne odmiany – mające w swoich nazwach dodatkowe określenia, np.:

Demi Condensed – lekko ściśnięty,
Semi Bold – lekko pogrubiony,
Extra Black – bardzo gruby,
Ultra Italic – mocno pochylony.

 

Podział według Polskiej Normy

Według Polskiej Normy (PN-73/P-55009) podział na podstawowe odmiany wygląda następująco:

  • ze względu na grubość kresek: bardzo cienkie, cienkie, zwykłe, półgrube, grube, bardzo grube;
  • ze względu na szerokość znaków: bardzo wąskie, wąskie, normalne, szerokie, bardzo szerokie;
  • ze względu na pochylenie znaków: proste, pochyłe w prawo, pochyłe w lewo.

Dobieranie fontów w pary

Oprócz ciągłego tekstu, publikacje i strony internetowe posiadają inne elementy tekstowe, takie jak tytuły czy wyimki. By odróżnić je od kolumny tekstu, można wykorzystać odmianę używanego kroju, np. bold, lub dobrać drugi krój pisma. Najlepiej sprawdzają się pary, które kontrastują ze sobą formą, lecz posiadają wspólne cecny.

  • Kontrast: rozmiar; styl: charakterystyczny / neutralny; podział: szeryfowy / bezszeryfowy; odmiana: ciężki / lekki
  • Podobieństwo: proporcje, charakter łuków, oś i kąt nachylenia, wysokość X, „osobowość” kroju
  • Konsekwencja w stosowaniu fontu dla informacji o tej samej funkcji (tytuły, podpisy, tekst dziełowy itp)

Justowanie tekstu

Poszczególne parametry justowania zawsze powinny być dobierane do użytego fontu i kompozycji strony. Można jednak przyjąć pewne wyjściowe wartości, które ułatwią późniejszą pracę z tekstem.

Liczba znaków w wierszu

Szerokość kolumny, umożliwiająca zmieszczenie: minimum 45, optymalnie ok. 60-66, maksymalnie ok. 75-80 znaków w wierszu. Węższa kolumna uniemożliwi równomierny rozkład świateł, szersza utrudni proces czytania.

Interlinia

Warto zwiększyć domyślną interlinię tekstu, by kolumna wydawała się lżejsza. Im mniejszy rozmiar tekstu, tym większą interlinię będzie można zastosować dla poprawienia czytelności. Granicę zwiększania domyślnej interlinii stanowi moment, w którym zaburzona zostaje optyczna szarość tekstu.

Rozmiar tekstu

Przy doborze rozmiaru tekstu wyznacznikiem może być liczba znaków, które chcemy zmieścić w linijce.

Dzielenie wyrazów

Uzyskanie poprawnie wyjustowanego tekstu bez dzielenia wyrazów nie jest możliwe. Należy jednak pamiętać, by odpowiednio ustawić parametry dzielenia: nie więcej, niż 3 dywizy w kolejnych linijkach, dzielenie zgodnie z językiem, w którym składamy tekst, unikanie dzielenia nazw własnych.

Optyczne wyrównanie marginesów

Optyczne wyrównanie marginesów jest kluczowe dla uzyskania płynnych krawędzi kolumny. Funkcja ta nieznacznie wysuwa zakończenia i łuki liter poza margines, a linie pionowe utrzymuje na jednej osi.

Ustawienia justowania

Ustawienia justowania – czyli odstępy między wyrazami i literami oraz skalowanie glifów. Należy starać się znaleźć kombinację, która będzie niewidoczna dla odbiorcy tekstu, pamiętając, że zauważalne zmiany zaczynają się już od 1,5% odchylenia od wartości wyjściowej. Po ustaleniu podstawowego stylu składu, opartego na optymalnych wartościach dla wybranego kroju i szerokości kolumny, warto zdefiniować styl ciaśniejszy i luźniejszy, pozwalające sformatować akapity, w których długość wyrazów utrudnia justowanie.

Punktem wyjścia do rozpoczęcia pracy z ustawieniami justowania mogą być następujące zależności: szerokie odstępy międzywyrazowe pozwolą na uzyskanie lepszej szarości tekstu w szerokim łamie, a ciasne – w wąskim. Zwiększanie wielkość pisma przy zachowaniu szerokości łamu wymaga ciaśniejszego składu.

Wykrywanie problemów

Flush space

Nieproporcjonalnie duże odstępy między wyrazami można wyrównać funkcją “flush space”.

Rzeki w tekście

W justowanym tekście mogą pojawić się tzw. „rzeki” – światła międzywyrazowe układające się w biegnące przez tekst linie. Problem ten został częściowo wyeliminowany, od kiedy programy justują tekst nie tylko przez dobór świateł międzywyrazowych, ale też przez modyfikowanie świateł międzyliterowych. Jeżeli jednak ustawienia justowania i dzielenia wyrazów nie pomogą, należy spróbować ręcznie zmienić rozkład słów w linijkach, np. poprzez zastosowanie twardych spacji.

Podświetlanie błędów

Program InDesign umożliwia automatyczne podświetlanie błędów w justowaniu tekstu – opcję tą można znaleźć w oknie Preferencje, w zakładce Skład.

 

Sierota (szewc), bękart i wdowa

Czyli początek akapitu w ostatnim wierszu kolumny, oraz pojedynczy wyraz w pierwszym lub ostatnim wierszu kolumny, to często spotykane błędy w składzie tekstu ciągłego. Należy je eliminować przy użyciu twardych spacji, łączących pojedyncze słowa z resztą linijki. Jeżeli pozbycie się błędu jest wyjątkowo trudne, można spróbować zmienić parametry całego akapitu – zawsze należy jednak porównać jego szarość z resztą tekstu.

Wiszące spójniki

Pojedynczy spójnik na końcu wiersza należy połączyć z następującym po nim wyrazem przez funkcję “no break” – najłatwiej zastosować styl GREP.

Konstrukcja strony

Umiejscowienie kolumny tekstu na stronie jest równie istotne, jak jej poprawny skład. Uwzględniając funkcjonowanie percepcji wzrokowej człowieka, możemy osiągnąć harmonijny rozkład elementów tekstowych i graficznych na płaszczyźnie projektu.

Pojęcie optycznego środka

Proporcjonalna forma, matematycznie wyśrodkowana na stronie, będzie sprawiała wrażenie umieszczonej poniżej osi płaszczyzny. Warto przy składzie przewidzieć działanie percepcji wzrokowej człowieka i zróżnicować marginesy strony. Jako punkt wyjścia można wykorzystać kanony konstrukcji strony, oparte na harmonicznym podziale odcinków.

Kanony konstrukcji strony

Zbiory zasad, opisujące proporcje elementów strony, powstały by ułatwić proporcjonalny dobór marginesów i rozmiar kolumny tekstu do wymiarów płaszczyzny projektu. Kanon Van de Graafa, prezentowany na animacji, zwany również „sekretnym kanonem", wykorzystywany był już w średniowiecznych inskrypcjach. Współcześnie spopularyzował go niemiecki typograf i projektant książek, Jan Tschichold.

Projektowanie na siatce

Podział płaszczyzny za pomocą przecinających się pionów, poziomów i skosów stanowi podstawę dla harmonijnego układu strony. Konsekwentne stosowanie siatki na kolejnych stronach publikacji pozwala zachować jej spójność, a element umieszczony wbrew zastosowanemu schematowi optycznie stanie się akcentem. Ponadto, przy obustronnym zadruku papieru o mniejszej gramaturze, pokrywające się pozycje wierszy rozwiążą problem prześwitywania tekstu na drugą stronę.

Pismo dziełowe na wyświetlaczach

Rozwój technologiczny wyświetlaczy pozwolił na precyzyjne odwzorowanie fontów zarówno na komputerach stacjonarnych, jak i urządzeniach przenośnych. Należy jednak pamiętać, że rozdzielczość ekranu wpływa na czytelność tekstu, a proces czytania przebiega inaczej, niż w przypadku fizycznej publikacji.

Hinting

Proces przyciągania krawędzi liter do siatki (np. pikseli matrycy), by uzyskać lepszy obraz. Jest to szczególnie zauważalne przy małym tekście wyświetlanym na ekranach o niskich rozdzielczościach.

Dobór rozmiaru tekstu

Wraz z wzrostem rozdzielczości monitorów, najczęściej stosowany na stronach internetowych 10-12 punktowy tekst stał się nieczytelny. Obecnie, sugerowana wartość to 16 punktów. W tekście drukowanym, rozmiar tekstu odpowiadający 8-10 punktom jest uzasadniony oszczędnością miejsca i faktem, iż odbiorca czyta z mniejszej odległości, niż miałoby to miejsce na monitorze.

Optyka procesu czytania, umiejscowienie i szerokość kolumny tekstu

Eye-tracking heat maps, opublikowane przez Nielsen Norman Group, firmę zajmującą się consultingiem ux, opisują trzy schematy czytania:

  • Czytanie “od niechcenia” – omiatanie strony wzrokiem, w poszukiwaniu informacji
  • “Skanowanie” tekstu w określonym celu – nacisk na czytanie w poziomie
  • Czytanie zaangażowane – uporządkowane i rytmiczne, podążające w dół strony, aż do utraty zainteresowania tekstem

Wnioski:

  • Ludzie nie czytają każdego słowa osobno – szukają słów kluczowych i otaczającego je kontekstu
  • Ludzie pomijają słowa i dopowiadają sobie treść
  • Schemat czytania najczęściej przypomina literę “F”, wynikającą z ciągłej zmiany horyzontalnego i wertykalnego ruchu wzroku
  • Tekst czyta się wygodniej, gdy posiada wyraźną, lewą krawędź
  • Należy dostosować długość wiersza tak, by ułatwić zarówno horyzontalny, jak i wertykalny ruch wzroku. Popularnym wyznacznikiem są 62 znaki (podwójna liczba liter w alfabecie rzymskim). Można przyjąć, że dla stron internetowych optymalna będzie wartość pomiędzy 45 a 85 znakami.

Najważniejsze pisma dziełowe

Na podstawie pracy doktorskiej Tomasza Wełny:
Times New Roman
Palatino Linotype
Myriad Pro
Georgia
Egyptian
Adobe Garamond
Adobe Calson
Aldine
Francesco Griffo
John Baskerville
Giambattista Bodoni
Pierre-Simon Fournier
Minion Pro
wg wikipedii:
Apollo
Baskerville
Bembo
Calson
Centenial
Excelsior
Garamond
Mendoza
Minion
Modern
Myriad
New Century
Optima
Palatino
Plantin
Res Publica
Serif
Slimbach
Stone Snas
Syntax
Times New Roman
Utopia
Walbaum
wg serwisów internetowych

Darmowe fonty

W Internecie znajdziemy tysiące darmowych fontów, gotowych do wykorzystania w prywatnych lub komercyjnych projektach. Autorami są zarówno profesjonaliści, jak i amatorzy, dlatego zawsze należy poddać font subiektywnej ocenie, opartej na wiedzy projektanta.

Popularne serwisy internetowe

Google Fonts

FontSquirrel

DaFont

Top10 Google Fonts

Open Sans
Roboto
Lato
Oswald
Slabo
Monserrat
Source Sans
Lora
Raleway
PT Sans